Espera katak buat sira ne’e bele tau duni iha praktika hodi proteje ita nia tais nu’udar ita nia identidade kultural orijinál iha Timor-Leste “, Filipe Menezes, reprezentante husi doador USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu.

(Alolamedia/Dili) Durante loron lima hahu husi loron 7 to’o loron 11 fulan Setembru tinan 2020, ekipa Fundasaun Alola husi programa Empoderamentu Ekonomia realiza tan formasaun avansadu ba membru husi grupu soru tais hamutuk 5 kona-ba Diversifikasaun nomos Dezenvolvimentu produtu. Formasaun ida ne’e hanesan formasaun ba dahaat nian husi pakote projetu “Preserva Identidade Kultural Orijinál Timor-Leste” ne’ebe hetan apoio husi USAID Turismu ba Ema hotu. Grupu 5 ne’e mak hanesan Grupu Quryn, Tais Lafaek, Uma Dato, Dadin Hadomi nomos grupu Bobometo

Diretora Ezekutiva Fundasaun Alola, Maria Imaculada Guterres iha ninia intervensaun durante asisti formasaun ne’e informa katak formasaun ne’ebe Alola fasilita ba grupu hamutuk 5 hanesan ida atu feto soru nain sira prontu kompete iha vida negósiu.

“Alola fornese buat sira ne’e  ba ita boot sira atu bele kapasita ita nia an, prepara ita nia an, kompete iha vida negósiu liu-liu  oinsá para bele hasae imi nia rendimentu, imi bele sustenta imi nia uma laran, bele tau matan ba imi nia oan nia eskola, nutrisaun familia, buat sira ne’e importante”, Diretora Ezekutiva Fundasaun esplika.

Antes tama ba formasaun avansadu ne’e, grupu tarjeitu 5 kompleta fase tolu formasaun ho tópiku diferente mak hanesan kualidade Produtu no Soru Tais Tradisional, Dezenvolvimentu nomos Diversifikasaun produtu no fase datolu foka liu kona-ba Abilidade Negosiu no Jestaun Finanseira.

Filipe Menezes, reprezentante husi doador USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu durante partisipa iha seremonia enseramentu esplika katak formasaun ne’ebe Fundasaun Alola organiza hanesan fasu importante atu bele proteje tais nu’udar ita nia identidade kultural orijinál iha Timor-Leste.

“Atu bele hakat ba iha ne’eba, ne’e maka ita hakat fasu sira ne’e liu husi treinamentu, liu husi hasae imi nia abilidade iha suku ou iha produz tais sira, ne’ebe maka ita hetan formasaun husi fase primeiru too ida agora”, reprezentante husi doador USAID – Projetu Turismu ba Ema haktuir.

Jose Ximenes, Jerente Alola ba programa Empoderamentu Ekonomia mos reforsa tan lia-fuan hirak ne’e katak proteje no promove sustentabilidade turizmu iha Timor-Leste liu husi dezenvolvimentu artezanatu hanesan objetivu prinsipal husi projetu “Preserva Identidade Kultural Orijinál Timor-Leste”. Formasaun ne’ebe Alola organiza hanesan oportunidade diak ba grupu soru nain sira atu bele dezenvolve tais Timor sai kualidade no inovativu liu-tan. Tanba ne’e, jerente ne’e hato’o agradesimentu ba grupu sira bele partisipa másimu iha formasaun fase ikus nian.

“Hau hakarak agradese ba ita boot sira tanba ho ita boot nia fuan no laran hakarak atu aprende entaun ita bele hamutuk fila fali mai hamutuk iha fatin ida ne’e, programa ida ne’e importante teb-tebes, oinsá ita bele dezenvolve turizmu iha rai laran”, haktuir jerente ne’e iha salaun Alola Esperansa – Taibessi.

Hafoin sesaun abertura remata, reprezentante grupu soru tais 5 hahu aprende oinsá halo padraun kustura ba vestidu, oinsá atu sukat vestidu, tesi hena, suku inklui mos obras. Durante loron lima formasaun, produtu lima sira produz mak hanesan vestidu, kamizola, rompi (colete), maskara no saia. Avelina Lopez Araujo, membru grupu Quryn hateten katak liu husi formasaun ne’e nia bele hatene oinsá atu suku vestidu.

“Antes ne’e hau hatene suku maibe suku babain deit maibe oinsá atu sukat vestidu hau seidauk hatene maibe iha loron horisehik no ohin oportunidade diak tebes ba hau atu aprende ida ne’e, agradese tebes bele hetan oportunidade ida ne’e”, dehan Avelina Lopez Araujo.

Iha sorin seluk, involvimentu durante formasaun etapa ikus nian fo esperiénsia foun ba Carmelita Soares, reprezentante ida husi  grupu Tais Lafaek. Maske susar nia esforsu an nafatin atu bele aprende oinsá bele suku inklui mos oinsá bele obras vestidu no produtu sira seluk.

“Durante ne’e ami la hatene buat ida maske suku, suku muda ami nia ropa deit la hatene mas depois Fundasaun Alola bolu ami atu bele partisipa iha formasaun hirak ne’e, ami hatene suku vestidu, faru, jas, hau orgulhu tebes tanba bele halo”, hateten Carmelita Soares.

Formasaun avansadu ba Diversifikasaun nomos Dezenvolvimentu produtu hanesan formasaun ikus nian husi projetu ne’ebe hetan apoio husi USAID Turismu ba Ema Hotu. Realizasaun formasaun loron lima ne’e sai xave importante ida atu hakbi’it liu tan feto soru nain sira liu-liu membru grupu lima ne’ebe hetan benifisaria direta husi projetu ne’e. Liu husi sira nia presenza iha komunidade nia leet, tais nu’udar identidade kultural orijinál Timor-Leste nian bele aumenta nia valor no bele hetan fatin iha komunidade nia moris loron-loron nian.  Fornesementu mákina suku no obras ba grupu benifisiu sira sei fasilita liu-tan sira nia esforsu atu promove identidade kultural ne’e.  

“Bainhira ita halo diversifikasaun produtu signifika katak ita presiza ekipamentus ne’ebe maka bele fasilita ita. Entaun ekipamentu ne’ebe agora dadaun iha ne’e hanesan mákina suku nomos mákina obras ida ne’e hanesan meius fasilidade ida atu bele oinsá ita boot sira bele hatene vantajen no dezvantajen atu uza mákina sira ne’e”, esplika Ilda da Cruz, koordenadora Alola ba programa empoderamentu ekonomia iha Taibessi.

Diretora Maria Guterres iha ninia intervensaun husu atu grupu sira bele utiliza didika ekipamentu sira ne’e hodi bele hadia moris liu-liu negósiu ne’ebe halao.

“Ita boot sira bele utiliza mákina sira ne’e, kuidade didiak atu nune’e ita boot bele uza hodi produz, hodi halo sasan sira ne’e sai produtu ne’ebe inovativu uitoan tuir nesesidade ema nian”, haktuir Diretora Fundasaun Alola ne’e.

Filipe Menezes, reprezentante husi doador USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu bainhira partisipa iha seremonia enseramentu sublinha katak liu husi apoio ekipamentu mak hanesan mákina suku no obras sei hakma’an grupu sira nia todan liu-liu atu responde ba ekonomia uma laran nian.

“Hau lia ida deit ho Diretora Alola atu imi bele uza duni matenek sira nian imi hetan durante treinamentu no depois liu husi apoio ekipamentu sira ne’e, imi bele sufisiente  ona hodi apoio imi ba nafatin  nune’e laos too agora deit maibe bele iha ninia kontinuasaun lao ba oin nune’e para bele hakmaan ita nia vida ekonomia iha uma laran ou iha sosiedade nia laran”, haktuir reprezetante USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu.

Reprezentante ida husi grupu Bobometo,  Rosalina da Costa sente kontente bele hetan ajuda mákina suku no obras. Nia hato’o katak mákina sira ne’e bele hadia kondisaun sira nia grupu no sei reforsa tan atividade produsaun grupu nian liu husi diversifikasaun produtu hanesan karteira, vestidu, pasta no seluk tan.  

“Liu husi USAID no Alola nia suporta,  ami nia grupu tau plano ba futuru katak ami hakarak hadia ami nia moris iha grupu nia laran, hakarak promove para ema bele hatene atu nune’e ami nia grupu la bele hakmatek iha ne’e deit maibe bele implementa ba oin tan”, esplika reprezentante ne’e.

Maibe situasaun COVID-19 ne’ebe Timor-Leste hasoru fo mos impaktu negativu ba area ekonomia no realidade ida ne’e mos fo influensia ba rendimentu ne’ebe grupu sira hetan. Kompetisaun maka’as iha merkadoria ba produtu artezanatu liu-liu iha rai laran sai situasaun ida hodi grupu sira bele transforma sira nia produtu liu husi kreatividade ne’ebe sira iha no kapasitasaun ne’ebe sira hetan ona. Diversifikasaun produtu ne’e halao hodi bele dada interese sosa nain sira inklui mos atrai turista sira.

“Parabens ba mana sira, espera katak ita boot uza nafatin matenek ne’ebe iha atu dezenvolve ita boot nia moris, dezenvolve negósiu ne’ebe ita boot iha nanis ona, bele lao ba oin, bele susesu diak liu-tan iha futuru”, lia-menon ida husi Diretora Fundasaun Alola, Maria Imaculada Guterres.

Diretora Alola mos haktuir katak atu bele alkansa ba oin, grupu sira tenke iha idea oin-oin ne’ebe inovativa. Iha salaun Alola Esperansa, Diretora ne’e mos husu ba reprezentante USAID – Turismu ba Ema Hotu atu loke tan oportunidade ba Fundasaun Alola atu bele haluan tan projetu hanesan ba grupu feto seluk liu-liu grupu sira ne’ebe hela iha area remotas. 

“Karik bele extende tan ba grupu sira seluk ruma iha area remotas iha foho ne’ba iha munisípiu seluk atu ita bele kapasita diak liu, barak liu-tan grupu feto sira ne’e para bele dezenvolve sira nia negósiu ba oin atu nune’e bele sustenta nesesidade uma laran liu husi negósiu ne’ebe sira sei bele hetan”, hateten diretora ne’e.

Filipe Menezes, reprezentante husi doador USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu bainhira partisipa iha seremonia enseramentu kontente tebes haree produtu ne’ebe membru grupu lima produz durante formasaun etapa ikus nian. Iha Salaun Alola Esperansa, reprezentante ne’e tau ninia esperansa atu grupu sira bele tau matenek ne’ebe sira hetan husi formasaun iha praktika liu-liu hodi proteje tais nu’udar identidade kultural orijinál.

“Espera katak buat sira ne’e bele tau duni iha praktika hodi proteje ita nia tais nu’udar ita nia identidade kultural orijinál iha Timor-Leste”, esplika reprezentante husi doador USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu ne’e.

Antes remata diskursu, reprezentante ne’e fo hanoin ba grupu sira atu bele legaliza sira nia atividade liu husi rejistu nu’udar grupu ou asosiasaun ruma.

“Atu ba oin oinsá para imi bele hamriik rasik, importante ba imi nia grupu sira mak legaliza imi nia an, liu husi rejistu nu’udar grupu ou asosiasaun ruma ne’e para karik imi bele hakat ho boot liu tan” , esplika reprezentante husi doador USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu ne’e.

Atu bele sustenta atividade grupu sira nian depois formasaun ne’e remata, Fundasaun Alola liu husi akompanhamentu reprezentante USAID – Projetu Turismu ba Ema Hotu entrega simbólikamente ekipamentu nomos fasilita material balun hodi motiva nafatin grupu sira kontinua halao sira nia negosiu. Hafoin ida ne’e, Diretora Ezekutiva Fundasaun Alola nomos reprezentante doador USAID projetu Turismu ba Ema Hotu mos simbolikamente entrega sertifikadu ba Koordenadora ba grupu Bobometo no Tais Lafaek. Nu’udar sentimentu agradesimentu ba doador sira, reprezentante grupu sira entrega rompi tais kor natural nu’udar bukae ida ba reprezentante USAID – Projetu Turismu ba Ema.

“Obrigado tebes ba Alola no USAID ne’ebe fo oportunidade diak ida ne’e mai ami atu nune’e ami bele aplika iha ami nia futuru, atu nune’e ami bele halao ami nia negósiu ne’e diak liu-tan”, hateten Carmelita Soares husi grupu Tais Lafaek iha Sentru Produsaun Alola Esperansa.

#remata